माघ लाला गोङ्बा (कठ्याङ्ग्रिदो) हाङ्बा, सोमरे लिच्छा क्योलोलो मु ठ्वाङ्बा मुला तिनि । योरिन दिनिला स्हेरतेन ङा ख्राङ्गाला कुनिरि मुबा कुर्सिरि गो गेन्सि चिबा मुला । ह्वारलेप्बा दिनिला स्हेरसे हाङ्बाग्याम तिलाइ राहत याङ्बा मुला । ल्हुइरि लेप्बा ल्हेसिकेन निमाहेन्से मिसे नोन ब्लाप्बा न्हाबा अनुभूति लाबासे हिन्मुसिम ङा जाजाकार निन्द्रारि मुला । आमा भान्सारि योरिन खेतालाजुगुला लागि दिगु तयार लाबाकेन मुस्ह्युमुबा ।
चोतेबारिन याखारगि काइ ङाला न्हाब्याङरि तोइगाला, ‘लासो ज्योज्यो ! खाइमा ज्योनखाजि याम्बुग्याम ?’
चोन निसि ङा फेतछोर्ला । ङाला ओन्छाङ याखारगि ब्योन दारापचिबा मुला, ङाइ कासाल पिन्ना, ‘लासो, ताजि हप्ता गिते, आलेदाम ङाइ ङोआसेनि ले ?’ ङाला ङ्योइबा थेला न्हाब्याङरि दोमा आदोमान ङान्ना ताम थेसि आमा माङग्यार ज्योन्खाला । आमादा म्राङ्बातेन ब्योनसे ‘लासो’ बिसि सम्बोधन लाला ।
ङाइ आमादा ङ्योइजि, ‘खाला ओम चु आले ?’
‘थेनोन म्हाले सिमल पानीला सोमे आकुला छाया रमेश, चुला गोर सोम ज्योज्यो आले मुला । चुचा पाराङ हिन्ना, ल्हामान मेहनती मुला ।’
‘एसे ङाला कोलादा ज्योज्यो आहिन आकु बितोला, एन्ना आपासे आले बिमाहेन्से एसे आकु बिआतोनि ओम !’ आमासे बु गिरि थेदा साइनो ताङ सुताइ उन्सि पिनस्ह्युला । ङाइ सेमसेमरि म्हान्जि, ‘सोमे आकुला नाति बिमाहेन्सेम नरेला कोला, लाठे ताजिन्जिम । नरे ङातेन छ्याम डोबा, प्राथमिक शिक्षा जिन्माहेन्से ह्राङ्ला पुख्र्यौली पेशा आरन चलप लासि चिबा ।
ङाइ रमेशदा कुर्सिरि चिबारि इशारा लाजि । थे दोगछ्याला ।
‘आकु बोमो आखाउ है, दोलो ङाइ ह्राङ्दा ज्योज्यो बिजिम ।’ ङादा फ्यास्हिङ लाला ।
‘तिल्दा बोमो खासे ?’ कासाल पिन्ना । खाराङ लासि ङाला आमा साइनोला सवालरि कट्टर मुला ङा जाकि सरल ताबासे माइन्ड आला ।
ङाइ थेला आपाला तामसोर ङ्योइजि । थेसे आपासे ह्राङ्दा खाम्देदोना डोना (पढाउन) लाबारि म्हाइबा, ह्राङ्से कक्षा १० बिमा फिरि डोबारि आखाम्बासे थेदा दाते खासि ग्रेन पश्चताप ताबा ताम कोहोरेगि प्रासाल्जि । थेसे दोसि दोसि (दोहोर्याइ दोहोर्याइ) ताम लाबा तरिका म्राङ्सि थेदा ङ्योइजि, ‘ओम एला थुङ्बा बानी नोन मुला ?’
‘खाइमागि थुङ्ला, नाम्सा कोर्बाकेन लामा जाजाकार बानी ल्हागतिजि तासाइ ल्हाना आथुङ ।’
आमासे म्हान्ज्यानाङ पिनस्ह्युला । आमासे पिनस्ह्युबा म्हान्ज्यानाङ जिसे थेदा छार उर्जा काप्बा ह्राङ ङाइ छोर्जि । थेसे दारे ताम पाङ्बारि चुला । थेसे ह्राङ्ला समुदायला समस्याला बारेरि ह्रेङ्बा फेहरिस्त पाङ्जि । ‘आकु ङान्ना लागि राज्यसे तिलाइ लाचिबाम आरे ले ।’
थेदा डान्ना लाबारि म्हाइला, ‘राज्यसे खालाइदा नोन अन्याय आतागाइ बिसि कानुन स्होसि लागु लाजिन्बा मुला । थुर्बाआथुर्बा लेबाफेबादा नुप्ना (अन्त्य) लाबारि कानुनला व्यवस्था ताजिन्बा मुला । सरकारी निकायजुगुरि कर्मचारी भर्नाला आरक्षण डिछ्या (व्यवस्था)जुगु ताजिन्बा मुला । जनप्रतिनिधिजुगुरि दलितला प्रतिनिधित्व ताना लाबा लासि डिछ्या कार्यान्वयनरि खाजिन्बा मुला । दलित रेन्बाला लागि दलित आयोगला व्यवस्था ताजिन्बा मुला ।’
थे दङ्ग परतिला । ‘चु मुतेबा ताम ङादा थाहा आरेमुबा ह्राङ्से लामा मुतेबा ताम थाहा याङ्जि ।’
ङ्योइजि, ‘म्हेमे मामदा खाराङ्बा मुला ?’
थे लि स्योल लासि स्हु न्हाला, ‘मामा डोङ्बा दिङ ङ्हा ताजिन्जि । तिला लासे कोन्ज्योसोमला लीला ।’
ङादा जाजा मुबा ल्हानाह्राङ्बा नाचिबा ताबासे रोग थाला रो बिबा विश्वासरि थेलान मामला चिबु ख्वाजि । थे दुइहेन्से ङाला रोग म्हाबा ताम ङाला आमाग्याम ङाइ रेमरेम थेसिकेन खाबा मुबा । थेतासि ङाइ थेदा आमगेन बिसि सम्बोधन लाबामुबा । ‘ङाइ चिबु ख्वामाहेन्से एला रोग म्हाबासे एला ब्रेल्बारि ङादा याखारगि स्ह्यामा ग्लुसि बाउ ह्या’ बिबा छिग दोसि ङाला न्हाब्याङरि होङ्जि । ङादा आत्मग्लानी ताजि । पाजि याखारगि सामान्य स्ह्यामा नोन ग्लुसि पिनआखाम्निम ।
रमेशसे केवारि ग्रेन फड्को सेबारि आखाम्नि । तासाइ ङाइ थेदा ह्राङ्ला बिजाबुमोजुगुदा योग्य म्हि स्होबारि खाम्बा हिम्मतिलो म्राङ्ला । तिलाइ दुइलिच्छा थेदा दिमग्याम फोन खाला ओम योना योना ह्राङ्ला आरनरिक्यार निला ।
ङाइ थेला आपा थेन म्हेमेदा डान्ना । नाम्सानाङ्ला हाङ्सु, कुरि, तो, तारि थेन्नान आरनरि तयार तामुबा । ज्यालाला बोरि थेन्से बालीला लीरि अन्नपात थेन प्रिवाला दुइरि दिमला म्हि च्योच्यो चाबा स्हे याङ्मुबा । थेला म्हेमेसे स्होबा तो, कुरि, हाङसुला छ्याम स्यान्दो औजारजुगसे ख्वासि मोइसि केना लाबा अन्नसे मुतेबाला केवा न्हामुबा । दाते नोन थेन्नान सन्तानजुगुग्याम तयार लाबा औजारजुगुग्याम केना लाबा अन्नबाली ग्याम केवा न्हाबाकेन मुला । थेन्नान सन्तानसे स्होबा ताङजुगुरि दाइबा चाबा चासि मुतेबाला छाक टारतिबा मुला ।
थेला सन्तानजुगु ङान्ना दिमरि खामा चाबाथुङ्बा पिन्बा ङान्ना ठिम नोन मुबा । ङा लोपखाङ बिदा ताबा दुइरि कादे रेम तो, कुरि, हाङ्सु खाप्चे (अर्जाप) लाबारि आरन निमुबा । तिर्याम आरनरि जाकि घुइचो ताबासे ल्हानान दुइ पालो ख्रुङ्तोमा ख्रेन्बासे बु टाङ्गे लाबा ताम डान्ना । आरनरि ह्राङ्ला पालोरि यारि छ्युल्दुर रेना लासि खलाती छेङ्सि ह्रो लाबा डान्ना । थे दुइरि थेन्ना दिमम्हेसे ङादा वास्तान आलाना कान चाबासे ङाइ बिमुबा, ‘ङानिचा खामाचा ङान्छे कान पिन्बा, ह्राङ्निचाजा कान चाला बिसि सुताइ आङ्योइबा ?’ ङाला ङ्योइबारि सोमे आकुला कासाल मुबा, ‘बबु ङानिम दिला जात परतिजि, ङान्से थुर्बा क्युइ सुताइ चलआति ।’
थेला कासाल जिन्मा आजिन्मान ङाइ दोसि ङ्योइमुबा, ‘खाराङ लासि जात ग्रेन थेन जाजा ताला ! आकु जात ग्रेन थेन जाजा बिबा आता ।’ ङाइ ग्रेनह्वाइखा ब्रिखेन लक्ष्मीप्रसाद देवकोटादा डान्मुबा, ‘म्हि ग्रेन सेमसे ताला, जातसे आता ।’
ख्रेन्बा थेन फुइबा दुइरि फुइबा म्हाना लाबा क्युइ थेन ख्रेन्बा म्हाना लाबा कान जाम्बुलिङ्ला खान्दामान गुला म्हिला या ग्याम्सेन चलप ताला बिसि ङाइ थेदा प्राथमिक शिक्षाग्याम याङ्बा ग्युइला आधाररि ह्रो गोना लाबारि म्हाइमा कादे गोजि कादे आगोनि थे ताम थाहा ताबारि आखाम्नि ।
ङाइ तिलाइ डोबाब्रिबा ह्रोजुगु थेन ङाला ह्रोजुगुदा डान्ना । थेनिकादे युवा पुस्ताला ताबासे हिन्मुसिम, थेनिकादे थेन ङा गुङरि खाजिबाइ लेबाफेबा आरे । ङा छ्योआछ्यो ११ दिङ्ला मुमा ङाला ब्रतबन्धला दुइ डान्ना थे दुइरि ज्याबा गेला तिबा पन्चे बाजा ह्राप्सि लामुबा । चु पन्चे बाजा ह्राप्बाजुगु नोन दलित समुदायलान मुबा तासाइ थेन्से स्होबा बाजाला बाजाग्याम ज्याबा गेला तिबा लाबा मुबा । ङाइ म्हेनिङरि क्वान्बा छार क्वान डान्ना, ङा थेन ङाला टोलनाङ्ला म्हिसे क्वान्बा क्वान साइला दर्जीसेन डुप्बा तामुबा । ङान्ना दिमरि क्वान डुप्बाला लागि क्वान डुप्बा या मेसिन थोसि बाबाला लागि ङानि गिछ्योङ ङ्हीछ्योङ लामुबा । ङान्से थेदा साइला आपा बिसि सम्बोधन लामुबा । थेलान यासे डुप्बा क्वान क्वान्सि ह्राङ्ला पेजाङ खाप्मुबा । खाल्ला याला सिपसे ह्याङ्ला पेजाङ खाप्मुबा थेनोन म्हि खाराङ लासि दलित ताजि ? ङाला आपासे डेन लासि ह्रोदा साइला ज्योज्यो बिसि सम्बोधन लास्ह्युमुबा ओम थेसे ङाला आपादा च्याङ्बा बिसि चेगाइ काइरि सम्बोधन लास्ह्युमुबा ।
थे थेन ङान्ना दिमम्हे गुङरि दिमथेमेला सम्बन्ध मुबा । ङाइ ङान्ना दिमरि मुबा खेबाः (पुरानो) जोर गि डिला पलाञ्चोके स्होन्बो डान्ना । थे स्होन्बो क्वान्सि ङाला आपा पुर्खासे गोङ्बा (कठ्याङ्ग्रिदो) हाङ्बा ग्याम ह्राङ्ला काङ सोना लाबा मुबा ओम समाजरि ह्राङ्ला प्रतिष्ठा ल्हेबा मुबा । थे स्होन्बो राणा दुइरि याम्बु थेन भारतला पटनारि सुताइ बोर्बा लामुबा । थेनोन दलितजुगुसे स्होबा स्होन्बोसे कादे ग्ले महाग्लेजुगुसे सुताइ भव्यताला छ्याम काङरि क्वान्बा लामुबा । जेक्खे पेशाला कारण तिल्दा खाजिबाइ समुदाय सातान लेसि चितोबा ? ङाइ थेन्ना सिप थेन नाम (पेशा)दा सेम हेन्सेन फ्याफुल्ला । पुख्र्यौली नाम थेन परम्परागत सिपदा क्योङ डिक्सि संरक्षण लाबारि जरुरि छोर्ला ।
सेमसेमरि म्हान्ना, ह्युलला संविधानरि डिछ्या (व्यवस्था) ताबा मौलिक हक, याङ्ताम थेन प्रचलित कानुन रि मुबा डिछ्यादा दारेला पुस्तासे हेक्का थान्बारि आउदिन जरुरि मुला ।
चोदे ङा खाजिबाइ ङोआसेबा ग्लारि बेहोस तासि गुर्जि बिसाम होसरि खाबारि खाजिबा जातला म्हिसे क्युइ ख्वातोबा हिन्ना ? अस्पतालरि खाजिबा जातला म्हिला का थेन खाल्ला यासे पिन्बा मान चाबारि ताला ? ह्राङ्दान ङ्योइला ।
ङाला मि ङाला दिमबिमा क्याम्साङ मुबा सिमल क्युइ नाम्सारि परतिला । नरे आकुला दिम ङामला ह्रिरि गोल ख्राङ्बा म्युगु निरन्तर मुरिक्यार फ्याङ्चिबा मुला । आरनग्याम्से ताङजुगु स्होबाला लागि हम्मरसे तोबा कोहोरेगि टङ टङ टङ काइ थेला ।
ङाइ सेम सेमरिन गर्व लाला कादेह्राङ्बा समुदायजुगु पुख्र्यौली नामग्याम्से विस्थापित ताबा तिनिला दुइरि नोन ङाला नाम्साला आरन डुङबा आरे ।
दोःबा : यकिना अगाध
