थेदुइरि ङाइ ओतेबान आगोबा मुबा आङगालाबारे । म्हान्मुबा, फटाहाजुगुग्याम्से सोबारि याखारगि सुरक्षित घेरो हिन्ना आङगा । ढुक्क मुबा डेङला सुरक्षा, आश्रय थेन केवा पिन्ना बिबारि । डान्मुबा आङगासे आड पिन्ना, ह्रो लाला, भरोसा युला । आझान कोङबा मुबा बिस्वास कि नोबाकेन लाबा आङगाजुगु ह्याङलान ज्याबाला लागि हिन्ना । तासाइ चु दुइरि बिसाम बिल्कुल पोबा मुला ङाला आङगा–गोबा । आङगासे सुरक्षा पिन्बा बिमा ल्हाना काबाला चिम । आउदिन लाबा चिम दादागिरि ।
मुरिक्यार नोसिकेन निबा आङगाजुगु, नोबा सिंहासनरि चिबा सासकजुगु च्योच्यो ताबाचिम । चुसे सुरक्षा बिमा ल्हाना सेप पिन्बा चिम सालाजुगुदा । ओम कादेदुइरिन निगरानि थेन काबा जेक्खे पोप्बा चिम आङगा क्रेबारि म्हाइबाजुगुदा । पाङबाचिम ङ्हाच्छा वाङबारि सेम लाबा गिसेम गि गोङमा । ओम, रेमरेम बाधा अडचन स्होसि पिन्बा चिम प्रतिरोधि चेतनाजुगुदा । चु दुइरि ङा थेनोन डेङ ग्लेठिमफिरि घोत्लाब लाचिमुला ।
आदिबासि आङगा
आदिबासि ङोसेबातेन बिसे महत्वला छ्याम थुइबा थुम हिन्ना क्युइ, सा थेन ह्रि । खाल्छे ह्रुप्ला निस्चित भुगोल, प्राकृतिक स्रोतसाधान छ्यामरि म्हि नाम्साला बिकासताङतेन ताबा ग्योइ, सांस्कृतिक छ्यामला स्यान्दो पर्याबरन नोन ।
आदिबासि सौन्दर्यसास्त्र, रैथाने ग्युइ थेन बिसिस्ट बिस्वदृस्टिकोन नोन आदिबासि ङोसेबाला अभिन्नपना न्हाङरि परतिला । अन्तरास्ट्रिय श्रम संगठनला महासन्धि आइएलओ १६९ से आदिबासिला अधिकारदा सन १९८९ रिन सुनिस्चितता लाजिन्बा मुला । नेपाल सरकारसे नोन २००७ रि संसदग्याम्से अनुमोदन लामुबा । तासाइ आदिबासिफिला पुजिबादि अतिक्रमन ल्हेबा मुला । बिकासला लिच्छाला मोडलसे आदिबासि ङोसेबाला सवालदा नुप्बा प्रभाब पारतिचिबा मुला । चुह्राङबा अतिक्रमनला तिबा ल्हानान ङ्हाच्छा ताबा मुबा । बिले नेपालरि मुगाइ वा बिस्वरि, आदिबासिला लागि रेन्बा आङगाला कोङबा गोबारि दोङरापला तिलाइ पाना ओरनोन तोला ।
सन १९४२, अक्टोबर १२ रि कोलम्बससे ङ्हेबा ङ्हाच्छा सान सालभाडोर टापुरि चिबाला ल्हुइ ल्हानान सान्त मुबा । प्राकृतिक लयतेन ब्योङचिबा मुबा सामान्य केवा । तासाइ, कोलम्बससे थे ग्लारि गोङमा थान्बातेरि पोजि केवाला लय । ‘बेरि माइ हार्ट एट उन्डेड नि’ (१९७०) छ्योइरि डि ब्राउनसे अमेरिकि आदिबासि नियतिला दोङरापदा ल्हाना मार्मिकताला छ्याम ब्रिबाला मुला । कोलम्बस–खाबाला सताब्दि ब्लिदोना थेर्ला आदिबासिफिरि अकल्पनिय सोसन ताजि । आथुम्बा यरोपिन लस्कर ख्लुप्काजि । आदिबासि सा, स्रोत, साधान थेन संस्कृति ध्वस्त आतातेदोना ढलिमलि लाजि । कोलम्बससे ह्राङदा डेन लासि उपहार सुताइ फुल्बा टायनो समुदायला गोर च्युइदा बन्दि स्होसि स्पेनरिक्यार बोर्बा मुबा । थेगुङला गिक्खे ग्यामरिन सिजि, थेदा सिबा ङ्हाच्छा बाप्टाइज लाबारि म्याङजि । स्पेनिला ताङबाला सिमा आरेमुबा तिल्दाबिसाम थेनिकादे ङ्हाच्छा इन्डियानोदा स्वर्ग दोना लाबारि सफल ताबा मुबा । चु ताङबा तामसोरदा थेनिकादेसे चोदे प्रचार लाजि कि तिलाइ सताब्दिरिन मुतेबा इन्डियानोला यारि बाइबल थानपिन्सि थेनिकादेला सा थेन स्रोतसाधन ह्राङला यारि बाबा गे मुतेबा लाजिन्बा मुबा ।
चु गुङरि कोलम्बससे इन्डिोओस मिन पिन्बा टायनोस समुदायला सा जेक्खे आताना ल्होलो ग्लाला चेरिकि, सियोक्स, अपाचे, नाभाहो छ्यामरि ज्याबारिआखाम्बा आदिबासि समुदायला सारि चोदे नोबा आङगाजुगु टाङजि कि थेन्नला लागि ह्राङलान सा पराया ताजि । अत्याचार, दोहन थेन सेबाला खतरनाक सिरिङ्खला चालु मुबा । चोदे दोना कि गोर ब्लि डच सेना सेबा निहुरि म्यानहाटन टापुला याखारगि नाम्सारि म्हुनाला दुइ पारतिसि मुतेबा नाम्साबा सेबा मुबा (ब्राउन, पृ.४०) । युरोपियन उपनिवेसबादि बाङला दबदबारि अमेरिकि आदिबासि जेक्खे आताना अस्ट्रेलिया, कयानाडा ल्होलो ह्युलला आदिबासि नोन ओतेबान सिप्बारि परतिजि । तिनि नोन क्यानडा मिसिङ एन्ड मडर (एमएम) केसरि मुतेबा बिमा ल्हाना आदिबासि समुदायला जामेकोला परतिला । चुह्राङ ताबाला कारन निस्चित नोन थेनिकादेला सिप्बा ङ्हाप्बा दोङरापतेन थुइबा मुला । नेपालला आदिबासिला सन्दर्भरि नोन नाङबा (दमन)ला ह्रेङबा दोङराप थुइबा मुला । चुर्ला आदिबासि समुदायफिला दोहनला प्रकृति बिसाम माङग्यारला बिमा फेबा मुला । बिस्लेसकजुगु चुर्ला ल्होलो समुदाय आन्तरिक उपनिबेसबादला सिकार ताबा दाबि लामुला । बिसे लासि तामाङ समुदायफिरि ताबा सताब्दिऔ ह्रेङबा सोसनतेन बिसेस जातिबर्गला सासकजुगुला दमनकारि नितिला ग्रेन भुमिका म्राङला । चु बिसयरि ल्हानान ङ्हाच्छा बिदेसि सोधकर्ताजुगुसे तिलाइ महत्वपुर्न तरिकासे म्हाइसि बिस्लेसन लाजिन्बा मुला ।
नेपालला सासकसे चुर्ला पर्याबरन डिक्बा ब्यबस्थाजुगु स्होसि ल्होलो समुदायफिरि अत्याचार लाबा जगजाहेर नोन मुला । थेरि मुख्य जात ब्यबस्थाला बैधानिकिकरनसे क्लाङबा भुमिका ल्हानान लोङबा खालला मुला । छब्बिस सय दिङ ङ्हाच्छाला मनुस्मृतिला लय चुङसि ६ सय दिङ ङ्हाच्छान जयस्थिति मल्लसे ब्लु सुबा जातब्यबस्थाहेन्से राम साहला ‘छब्बिस कानुन’ (स्थिति) ताबान, पृथ्विनारायन साहला ‘छार कानुन’ला ग्यालम तासि वाङबा जंगबहादुरला ‘मुलुकि ऐ–१९१०) थेन थेलिच्छाला महेन्द्रिय ‘गिक ग्योइ, गिक गोइलो’ला रननितिसे सतान जातब्यबस्थादा कुख्वाइजि (एन्ड्रास होफर २००४) । चु ब्यबस्थासे खाल्दा आङगान्हाङरि थान्सि खाल्दा आङगा माङग्यार आङपुइजि गोबारि गाइजिन्बा मुला । जात ब्यबस्थाला मुतेमा बिमा दिरि ताना लाबा दलित थेन थेबिमा इन्च गिफिला तामाङ समुदायफिरि मुतेमा बिमा ल्हाना दोहन लाबा प्रस्टन मुला । तथाकथित आथुर्बा बिसि काप्बा नियमसे दलित समुदायफिरि लाबा अन्यायसे पिन्बा स्हु, तथाकथित छुत बिबा ह्याङ मुतेबाला कल्पनाबिमा ल्हानान क्यार मुला । सरिता परियारला ‘छुत योनिला अछुत राप’ (चैत ३, २०७४, कान्तिपुर)ला मर्म थेन संवेदनसिलताला याखारगि गु चुङबारि नोन ङाला मुतेमाबिमा माङग्यार परतिला । तासाइ जंगबहादुरला कानुनसे ‘मासिन्या मतवालि’ घोसित तामाङ समुदायला स्हुला फेहरिस्त नोन आउदिन ह्रेङबा थेन नुप्बा मुला । थे वाइआखाम्बाला डेङ तिनिदोना फुप्बारि खाम्बा आरे । थेनोन डेङला जगरि तिनिदोना कोचिबा मुला तामाङ समुदायसे भोगतिबा ‘रकम’ प्रताडना ।
ङ्हाउरि कानुनि बैधानिकताला छ्याम नेपालला सासकजुगुसे तामाङ समुदायफिरि लाबा अन्याय थेन अत्याचारला ल्होलो लिजुगु उजागार ताजिन्बा मुला । थेरि ‘रकम’ ब्यबस्था ल्हानान गम्भिर थेन मर्मभेदि बिसय मुला । थे बिसय तामाङ समुदायला तिनिला सामाजिक आर्थिक हैसियत थेन स्रोत, साधनफिला दिला पहुचतेन ठाडोन थुइला । मानबसास्त्रि ङ्हि डेभिडवर्ग थेन क्यथरित एस. मार्चसे चु समुदायबारे ह्रेङबा अनुसन्धान लासि स्होबा सोधलेख ‘लोकल प्रडक्सनरललोकल नलेज ः फोस्र्ड लेबर फ्रम बिलो’से प्रकास लाबा ‘रकम’ ब्यबस्थासे चु समुदायसे भोगतिबा अत्याचारपुर्न दुइदा सोना लापिन्ना । ‘रकम’से ज्याला आपिन्नान लातोबा अनिबार्य श्रमदा जनाप लाला । रानाकालिन दुइरि तामाङ समुदायफिरि काप्बा चु खालला श्रम ब्यबस्थादा ‘वेङ्गि रकम’ छ्यामरि ‘कागते रकम’ बिबा लामुबा, जसो फोसा श्रमतेन सम्बन्धित मुबा (होमवर्ग थेन मार्च १९९९) । बिसेस लासि नुवाकोट, धादिङ थेन रसुवाला सिमाथुम, त्रिसुलिला मलिलो चेरि ल्हागाब लाबा साहि बगानहेन्से चुनोन जिल्लाला ल्होलो ग्लारि मुबा साहि गोठेला गोठालो थेन नेपालि कागज स्होबाला लागि थेर्ला स्थानिय आदिबासि तामाङ समुदायदा परिचालन लामुबा । थेनिकादेदा बाध्यात्मक श्रम थेन ल्हानाह्राङबा जसो फोसारि वा आउदिन च्याङना बेतनरि गे लाबारि बाध्य ताना लामुबा । थेनिकादे ह्राङला ल्हुइला का थेन टुला मुतेबा बुँदसे सिन्चित लासि रोना लाबा फल, ङ्हे, म्हार म्ह्याङबारि सुताइ आयाङमुबा । त्रिसुलि उपत्यकाला बगानग्याम दुइ आन्सारला फल गोटा ज्यासि ढाकाररि युमुबा ओम सोरे दोना पुइसि थेनिकादेसे दरबारजुगुरि दोना लातोमुबा । थेनिकादेदा साहि कर्मचारिसे रा, ग्यु च्योच्यो स्युर्सि गेरि मोइमुबा ।
आउदिन ह्रेङबा दुइ थेन कडा मिहेनत ल्हागतिबा नेपालि कागज स्होबारि नोन तामाङ समुदायला बेहद सोसन ताबा दोङराप मुला । रानाकालरि जेक्खे आताना कागज स्होबारि बाध्यकारि श्रमरि साह सासकजुगुसे नोन थेनिकादेदा कज्याप लाबा मुबा । चु सिलसिला २०१७ दिङदोना कायम चिजि । कागजि रकमसम्बन्धि अन्याय लिब्रो भोमताङरि चिबाजुगु रेमरेमला प्रतिरोध लिच्छा २०१७ लिच्छा जेक्खे चु खालाल बाध्यकारि श्रम ब्यबस्था थुम्बा मुबा । सताब्दिऔं तामाङ समुदायसे चु खालला सासकिय डेङला सेप थेन रापरि साब्रा दोतोजि । चु ब्यबस्थासे लाबा अन्याय थेन अत्याचारला ल्होलो पाटा मुला, थेरि स्वभाबिक लिरि थे समुदायला जामेकोलाफिरि ताबा सोसनला बिसय थुइबा मुला । होमबर्ग थेन मार्चसे प्रस्तुत लाबा याखारगि उदाहरनसे थे दुइला तामाङ जामेकोलाला अबस्थाबारे प्रस्ट लाला । याखारगि नाम्साबासे पाङला, ‘थे दुइरि साहि गोठेरि हाकिमजुगुसे नाम्साबादा खाजिबाइ गे तागाइ कि ब्यापार बिसेसला लागि नाम्साग्याम माङग्यार निबारि नोन प्रतिबन्ध मुबा । नाम्साला ह्रेमकोलाजुगु गोठेला गेला लागि तयार तासि चितोबा मुबा । नाम्साग्याम थोन्बारि म्हाइबाजुगुदा ग्रेन सजाय तामुबा । नाम्साला ग्रेन प्रिबा थेन रमाइलोला दुइरि साहि गोठेला हाकिमजुगु खासि छामे चुङसि बोर्मुबा । ह्राङलान जामेचेलि थेन म्रिङ नोन बोर्साइ नोन ह्याङसे तिलाइ बिबारि आयाङबा मुबा (पृ.१४०)।’
ह्राङला जामे चेलिदा मि ओन्छाङ नोन डुइसाइ नोन आम्राङबाह्राङ लासि चितोबा बाध्यतारि परतिबा आपा, ज्योज्योआले थेन ह्रेम्बोला आत्सम्मान कादे प्लेन दोमोसिम ? स्हे च्योच्यो प्रयोग लासि ह्रेम्बोजारिक्यार हुर्पिन्बा म्रिङकोलाफिरि थे ह्रेम्बोला ब्यबहार खाराङबा तामुसिम ? वा थे जामेकोला, जेक्खे याखारगि मांसपिन्ड च्योच्यो ताबा मुला, थेला मानसिक अबस्था खाराङ तामुला तामला ?
चुदुइरि ङा चु थेन चुह्राङबान प्रसनजुगुला घेरारि परतिबा मुला । ल्हानान दिगमिग ङ्हाम्ला थे ब्यबस्था थेन थेदुइला हर्ताकर्ताजुगुप्रति खाल्से डेङ जेक्खे आरेन्नि, सोसा जेक्खे आलानि, थेनिकादेला आत्मसम्मानफिरिन धावा छेप्जि । आझाइ नोन थेनिककादेलान एजेन्टजुगु जामेकोला चुङबाला तथ्याङक प्रस्तुत लाबा मिनरि तामाङ समुदायदा कलंकित लाचिला । तिला खालाइसे सेमरि किन्मुला तिनिदोना आउदिन च्याङना ज्यालाला गेरि मोइबारि बाध्य तामाङ समुदायला चु अबस्थाला खास कारन तिला हिन्ना ?
इमानला पर्याय दोबा नेता भिमबहादुर तामाङसे ३०५४, साउन १७ गते संसदरि पाङबा क्रमरि बिबा मुबा, ‘तामाङ जातिदा दुर्भाग्यसे ग्लेठिमला कुचक्ररि ताना लामा ल्हानान लिच्छा तानिबा हिन्ना । लोकसेवाला छ्योइरि ब्रिखेनजुगुसे तामाङ जाति जामेचाङ, चेलिबेटि चुङबा जातिरि ज्यामुला बिसि इल्जाम ल्हागाब लाबाप्रति घोर आसित्त मुला ।’
भिमबहादुरसे सदनरि रेन्बा काइला कारन पचासला दसकदोनान तामाङ समुदायफिरि ताचिबा राज्यला दमनरि तिलाइ मत्थरपना खाजि । तासाइ दसक सोमलिच्छा तिनिला लोकतान्त्रिक सदनरि दोसि नोन याखारगि तामाङ सांसद स्पस्ट नेपालि ग्योइ पाङबारि आखाम्बा कारन ल्होलो ट्रोलला सिकार ताबारि दोला । चोदेदोना असामाजिक थेन असौहार्दता साङबारि खाम्बा तिनिला डोबा बर्गसे नेपालला आदिबासिला ग्योइफिरि चु राज्यसत्तासे लाबा ग्लेठिमला दोङराप नोन सेमरि किन्बारि जरुरि मुला ।
दारे दोसि वाङगे आङगा थेन सिमानारिक्यार । राज्यसेन स्होबा तारबार थेन आङगाला भोक्ता हिन्ना नेपालला आदिबासिजुगु । थेरि नोन मुर्मि भोटिया बिसि जात नोन ब्यान्बा थेन मासिन्या मतवालि करार ताबा तामाङ समुदायफिरि राज्यसे लाबा दमन लेपलेप नोन मुला । आझाइ रापचिबा ल्होलो फेबा आङगा, साँध थेन सिमाना बोबा प्रयास जारि मुला । अब्यबस्थाला आङगाजुगु बोबारि प्रयत्नरत प्रतिरोधि समुह ब्रिखेन, कलाकार ओन्छाङ नोन परतिला । थेनोन गुङला खरो ह्वाइखा ब्रिबा भुपाल राइसे डान्ना लाचिला, ‘आदिबासिजुगुला ङोसेबातेन सा, क्युइ थेन स्रोतसाधन जेक्खे आताना थेनिकादेला माउलिक सौन्दर्यसास्त्र थेन बिस्वदृस्टिकोनतेन नोन थुइला । थेनिकादेला फेबा ग्युइप्रनालि ताला ।’ थेसे वकालत लाबा ह्राङबा माउलिक सौन्दर्यसास्त्रला ङोसेबाला छ्याम अस्तित्वबादिला प्रतिरोध काइ चुदुइरि नेपालि ग्योइकाइरि रेचिबा मुला । थेनोन हकदाबिला लहररि राप्बा मुला नेपालिग्योइला भारतिय ग्योइकाइ ब्रिखेन पबित्रा लामा । थेला लिच्छाला ग्रेनराप ‘महुवा’ चुलान याखारगि उदाहरन हिन्ना । जामतलाला आदिबासिला ब्यान्बा सा थेन स्वाहा ताना लाबा प्राकृतिक स्रोतसाधान लिब्रो ज्यानला बाजि थान्सि प्रतिरोधि लडाइरि वाङबा मुला महुवा । थाहा आरे महुवाला लडाइ खाइमादोना हिन्ना ? तिल्दाबिसाम थेला प्रतिरोध पुजिबादि राज्यसे पचप लाबारि आखाम ओम रेमरेम चुङसि जेलरि युचिला । अन्तरास्ट्रिय बुकर पुरस्कार डाबा गितान्जलि सिरिसे ब्रिबा मुला, ‘सिमानासे आका, बरु ग्यालाम पिन्ना । याखारगि आकार स्होला । किनारा सजाब लाला । सिमाला चुर्से नोन गुलजार ताला क्यार्से नोन । सिमाना क्षितिज । खान्दामान लोकला डिक्पा ताला, कुख्वाइला । बोर्डर प्रेम हिन्ना । प्रेमसे कैदखाना आस्हो । बोर्डर ह्रुप ताबाला रेखा हिन्ना (रेत समाधि पृ.३३१) ।’
गितान्जलिसे ब्रिबाह्राङ देन्बाा सिमानासे फेबा बिमा थुइबा रे खाला ? चोदे खाजि बिसाम सायद थेनोन बिन्दुग्याम चु ब्राम्हान्डरि चिबा मुतेबा च्योच्यो हैसियतला तासेला मुला । तासाइ, चुदुइला स्थिति थेह्राङबा आरे । चुरिम मुतेबा गोङमारि आङगा थेन सिमानासे काबा मुला । राज्य थेन सासकबर्गसेन ल्होलो आङगाजुगुला बैधानिकिकरनग्याम निमुखाफिरि सातान अत्याचार थेन दोहन लाचिला । चु संगिन घडिरि पर्खालला कठोरताफिरि धावा छेप्नोन तोला । सताब्दिऔंहेन्से रापचिबा फेबाला ल्होलो आङगारि छिनो ठोक्नोन तोला ।
